Veruleikafirrt forréttindastóð

Þrátt fyrir það að Skandinavíulöndin Danmörk, Svíþjóð og Noregur séu þekkt um veröld víða fyrir opið samfélag, lýðræði og jafnrétti þegnanna virðist þó eima þar eftir af hugmyndinni um hinn upplýsta einvald. Þarna ríkja nefnilega alls staðar konungsfjölskyldur sem þegnarnir vilja einhverra hluta vegna ríghalda í.

Þeir trúa sem sagt á það að til sé svo göfug og vel af Guði gerð fjölskylda í hverju landinu fyrir sig, að hvaða bjálfi þaðan sem er sé fullhæfur til þess að verða þjóðhöfðingi þeirra einn daginn. Ekki bara það, heldur öðlast hann háheilagleik og virðist yfir mestalla gagnrýni hafinn.

Kóngurinn ver harðstjórann
Í Svíþjóð höfðu menn þó vit á því fyrir þrjátíu árum síðan að svipta konung sinn mestöllum þeim litlu völdum sem hann þá stóð eftir með. Kannski sem betur fer, ef marka má gloríur Karls Gústafs Svíakonungs um daginn. Þá mótmælti þjóðhöfðingi Svía því að Soldáninn í einræðisríkinu Brúnei stýrði ríki sínu með harðri hendi. Karl Gústaf sagði Brúnei þvert á móti opnara þjóðfélag en nokkuð annað sem hann hefði kynnst.

Þetta fór auðvitað þveröfugt ofan í Svía og sænska stjórnmálamenn sem um árabil hafa gagnrýnt einvaldinn í Brúnei fyrir stjórnarfar hans, mannréttindabrot og algjöran skort á lýðræði. Þar voru kosningar síðast leyfðar 1962 og aðeins einn stjórnmálaflokkur má starfa.

Kominn í pössun
Í kjölfar þessa hefur ríkisstjórnin ákveðið að kóngurinn sé ekki einu sinni hæfur til þess litla sem honum þó var áður treyst fyrir, þ.e. að koma fram fyrir hönd þjóðar sinnar á alþjóðavettvangi. Frá og með þessari ferð verður fulltrúi úr ríkisstjórninni ávallt með konunginum í för þegar hann fer í opinberar heimsóknir og konungurinn skal bera allt sem hann segir undir fulltrúann.

Er því nú fokið í flest skjól fyrir Karl Gústaf og eðlilegt ætti að vera að menn spyrðu sig af hverju í ósköpunum er þá verið að eyða skattpeningum borgaranna í tildurrófur sem fæðast til æðstu virðingar í ríkinu.

Venju fremur vitagagnslaus
Eins og á Íslandi tiltekur fólk fyrst og fremst rökin um sameiningartákn þjóðarinnar þegar það á að færa rök fyrir tilvist konungdæmisins. Ingrid Hedström, dálkahöfundur sænska dagblaðsins Dagens Nyheter, gefur hins vegar lítið fyrir þau rök í grein um málið. Hún nefnir konungdæmi nokkurra landa þar sem fólkið hefur ástæðu til þess að líta upp til þjóðhöfðingja síns.

Hún nefnir það að Jóhann Karl, konungur Spánverja, hefði reynst traustur varðhundur lýðræðis frá því að einveldi Francos lauk, einkum þegar hann átti þátt í því að kæfa byltingartilraunir francoískra herforingja 1981. Í Belgíu og í Hollandi má konungsfjölskyldan e.t.v. heita sameiningartákn þeirra ólíku þjóðarbrota sem þau lönd byggja. Í Noregi reyndist konungsfjölskyldan þjóð sinni vel sem andspyrnuafl í Síðari heimsstyrjöldinni.

En Svíar hafa ekkert slíkt dæmi.

Efni í slúðurblöð og hugðarefni einmana sálna
Konungsfjölskyldan er því venju fremur óþörf í Svíþjóð. Hennar eina hlutverk virðist í fljótu bragði vera að halda slúðurblöðunum á floti og vera hugðarefni einmana sálna sem dreymir prinsa- og prinsessudrauma.

Eins og áður sagði hefur konungurinn ekki haft nein teljandi völd frá stjórnarskrárbreytingum 1974. Hann er því ekki „öryggisventill þjóðarinnar“, eins og stundum er sagt að forseti Íslands og fleiri slíkir þjóðhöfðingjar séu. Og sannarlega er hann ekki varðhundur lýðræðisins í heimalandi sínu, raunar þvert á móti ef marka má síðustu vitleysuna sem hann lét út úr sér.

Það ætti því að vera löngu kominn tími til að Svíar verðu fé sínu í eitthvað viturlegra og nytsamlegra en þetta veruleikafirrta forréttindastóð. Á því eru hins vegar afar litlar líkur enda sér meirihluti þjóðarinnar svart ef slíkt er svo lítið sem fært í tal. Hugmyndin um upplýsta leiðtogann og guðlega forsjá hans mun því áfram lifa góðu lífi í fyrirmyndarlýðræðisríkjunum skandinavísku. Því miður fyrir þau.

Birtist á Sellunni 18. febrúar 2004.

Um tilbúna klofningslínu

Andstæðingum aðildar Íslands að ESB hefur verið gjarnt að hamra á meintum hagsmunaárekstrum stærri ríkja innan sambandsins og minni ríkja, þar sem hinir fyrrnefndu eiga að ráðskast með þá síðarnefndu í flest öllum tilvikum. Þessi tálbeita reynist við frekari skoðun hafa jafnlítið á bak við sig og flestar þeirra staðlausu upphrópana sem beitt er gegn hugmyndinni um hugsanlegar aðildarviðræður Íslendinga við Evrópusambandið. Í sömu andrá er ætíð rætt um að áhrif smærri ríkja innan ESB fari minnkandi. Sú staðhæfing stenst einnig tæplega nánari skoðun.

Áhrif smærri ríkja frekar að aukast
Fyrir nokkrum misserum kom maður að nafni Jari Vilén í heimsókn hingað til lands. Hann gegndi hinu orðlanga embætti utanríkisviðskiptaráðherra Finnlands. Hann kvartaði ekki undan áhrifaleysi smærri ríkja innan ESB. Þvert á móti hélt hann því fram að áhrif smærri ríkjanna innan ESB (Finnland er í hópi þeirra) séu sífellt að aukast. Engin ástæða er til þess að rengja þessa fullyrðingu hans enda hlýtur það meðal annars að vera hlutverk ráðherrans að gæta þess að ekki sé gengið á rétt þjóðar sinnar til aðkomu að ákvarðanatökum innan ESB.

Þar að auki má færa ýmis rök fyrir auknum áhrifum smærri ríkja innan stækkaðs ESB framtíðarinnar. Samkvæmt Nice-sáttmálanum mun hlutur stærri ríkja í stækkuðu ESB t.a.m. minnka innan stofnana sambandsins frá því sem nú er. Atkvæðavægi stærri ríkjanna í Ráðherraráðinu fer þannig væntanlega úr rúmum 55% í rúm 49% eftir stækkun. Svipaða sögu má segja um Evrópuþingið, þar sem pólitískar flokkslínur ráða reyndar meiru en þjóðerni um hvernig þingmenn skipa sér í hópa. Framtíðarskipan Framkvæmdastjórnarinnar er óskrifaðra blað. Þar er þó engin ástæða til að halda að niðurstaðan verði smærri ríkjum frekar í óhag enda er lokasamkomulagið háð samþykki allra aðildarríkjanna, stórra sem smárra.

Átök sem ekki eiga sér stað
Að vísu er í raun engin ástæða til að vera að karpa um samanburð á áhrifum smærri og stærri ríkja innan ESB. Ástæðan er sú að það er ekki um neina hagsmunabaráttu milli þessara afla að ræða, og hefur aldrei verið þegar til sjálfra kastanna hefur komið. Hagsmunir ríkja innan ESB fara að sjálfsögðu í aðalatriðum eftir einstökum málefnum en ekki eftir íbúatölu. Þar má benda á að aldrei nokkurn tíma í allri sögu ESB hafa stærri ríkin og smærri aðildarríkin myndað „blokk“, hvor fylkingin gegn hinni. Efist menn má benda á blákaldar staðreyndir þessu til staðfestingar, sem m.a. birtust í fræðilegri úttekt á smærri ríkjum innan ESB fyrir fáeinum misserum (sjá tilvitnun neðanmáls).

Átök smærri og stærri ríkja eru því stórlega ofmetin klofningslína í samskiptum ríkja, innan ESB, sem og annars staðar. Hræðsla við einhverja fyrirframtapaða málefnabaráttu við stórveldi Evrópu eru því ómerk rök og hræðsluáróður sem ekki ættu að fæla Íslendinga frá því að velta aðild að ESB alvarlega fyrir sér.


Vitnað er til eftirfarandi úttektar í greininni:Manners, Ian. 2000. „Small States and the Internal Balance and the European Union: Institutional Issues.” Enlarging the European Union. The Way Forward, bls. 123-135. Ritstj. Jackie Gower og John Redmond. Ashgate, Aldershot. (Ritið má nálgast á Þjóðarbókhlöðunni og á Borgarbókasafninu.)

Birtist á Sellunni 9. febrúar 2004 og áður í svipaðri útgáfu á Pólitík.is 9. ágúst 2002 (Undir heitinu ,,Stærri og smærri ríki innan ESB").